Zbory Wolnych Chrześcijan noszą w świecie różne nazwy. Zbory te w świecie anglosaskim znane są jako Brethren lub Plymouth Brethren, natomiast w niemieckim obszarze językowym znane są jako Bruedergemeinde lub Bruederversammlung. Wiele tysięcy zborów Wolnych Chrześcijan rozsianych jest po całym świecie, gdzie najczęściej znane są jako Zbory lub Kościoły Braterskie.

Kiedy i gdzie powstały pierwsze Zbory Wolnych Chrześcijan?

Zbory Wolnych Chrześcijan powstały na gruncie przebudzenia religijnego, jakie miało miejsce w Wielkiej Brytanii w pierwszej   połowie XIX w. Wierzący z różnych chrześcijańskich kościołów pielęgnowali od 1826 roku ze sobą bliską społeczność, nie mogli jednak, z powodu przynależenia do różnych konfesji, wspólnie „łamać chleba”. Pomimo dzielących ich barier, wierzący ci zaczęli jednakże sporadycznie wspólnie obchodzić Wieczerzę Pańską. Stan taki nie mógł jednak trwać na zawsze i w tej sytuacji zrodził się nowy ruch. Jako początek ruchu „braci” przyjmuje się rok 1830, kiedy to w Dublinie rozpoczęto zgromadzać się na regularne nabożeństwa. Od roku 1832 „Bracia” zgromadzali się także   w mieście Plymouth i od nazwy tego miasta, „braci” nazywa się   także „Braćmi Plymuckimi”. Należy tutaj podkreślić, że zamiarem pierwszych „braci” nie było stworzenie odrębnej denominacji „braci”, ale zgromadzanie się wierzących, aby w prostocie, bez zbędnej tradycji, w duchu Dz 2,42 pełnić służbę Bożą. Zwiastowanie „braci” trafiło na dobry grunt i w całej Wielkiej Brytanii powstawały Zbory. Czołowi „bracia” pierwszego okresu to: John Bellett, Francis Hutchinson, John Parnell, Anthony Norris Groves, Edward Cronin, William James Stokes, John Nelson Darby, Georg Mueller, Charles Henry Mackintosh, Lord Radstock i Frederick Baedeker. Ruch ten jest od samego początku ruchem misyjnym i większość z wymienionych braci albo udawała się na misję, albo odbywała podróże misyjne po wielu krajach świata na wszystkich kontynentach. 

l tak John Parnell odwiedzał Bagdad i Indie, Anthony Norris Groves pracował misyjnie w Indiach i Bagdadzie, podobnie Edward Cronin przez pewien czas pracował w Bagdadzie. John Nelson Darby odwiedzał wiele krajów w Europie, Azji, Ameryce i Australii, wszędzie usługując jako nauczyciel Słowa   Bożego. Georg Mueller był szeroko znany również poza kręgami „braci” ze względu na swą żywą wiarę i działalność charytatywną. Przeszedł on do historii Kościoła jako twórca chrześcijańskich domów dziecka, które objęły swą opieką łącznie ok. 10 000 wychowanków, przy czym na utrzymanie tych dzieci Mueller nie miał   żadnych stałych dochodów i nigdy nikogo poza Panem Bogiem o wsparcie tej służby nie prosił. Również on od 70. roku życia właściwie aż do swojej śmierci tj. przez około 20 lat odbywał wiele podróży misyjnych po Europie, Ameryce, Azji i Australii. W roku 1845 doszło do podziału „braci” na dwa główne, istniejące do dzisiaj nurty: „braci otwartych”, to jest tych, którzy utrzymują społeczność ze wszystkimi odrodzonymi wierzącymi, żyjącymi w różnych   społecznościach ewangelikalnych i „braci zamkniętych”, nazywanych też darbystami lub ekskluzywnymi, którzy nie utrzymują społeczności z innymi ewangelikalnymi Kościołami.

Kiedy i gdzie powstały pierwsze   Zbory Wolnych Chrześcijan w Polsce?

Pierwsze polskie Zbory „braci” powstały na Śląsku Cieszyńskim i ich powstanie związane jest z osobą Józefa Mrózka sen. Niemal równocześnie, w Warszawie pracę w duchu braci wolnych   rozpoczął nawrócony ksiądz rzymskokatolicki, a później mariawicki Wacław Żebrowski, do którego dołączyli dwaj inni byli księża katoliccy –   Antoni Przeorski i Stanisław Bortkiewicz. Józef Mrózek urodził się w roku 1882 w Cierlicku na Śląsku   Cieszyńskim. W roku 1900 nawrócił się pod wpływem lektury   książki Baxtera pt. O wiecznym odpoczynku zbawionych. W latach 1907-1909 kształcił się w Szkole Biblijnej Aliansu Ewangelicznego w Berlinie. Po powrocie w roku 1909 br. rozpoczął systematyczną pracę misyjną i pierwsze nabożeństwa odbywały się już w 1909 w Trzanowicach (Zaolzie). Praca ta rozszerzała się i w krótkim czasie objęła teren Bogumina, Karwiny, Cierlicka, Gołkowic i Cieszyna. 

W Warszawie, założony przez br. Wacława Żebrowskiego Zbór już w roku 1912 otrzymał legalizację i został przez władze rosyjskie zarejestrowany pod nazwą „Zrzeszenie Zwolenników Nauki Pierwotnych Chrześcijan”. W roku następnym władze zatwierdziły brata Żebrowskiego jako   przewodniczącego zrzeszenia, a Stefana Bortkiewicza jako jego   zastępcę. W dwa lata później dołączył do nich Antoni Przeorski. Jeszcze przed I wojną światową Józef Mrózek nawiązał kontakt z Wacławem Żebrowskim i Stefanem Bortkiewiczem. Po I wojnie światowej śląskie Zbory Wolnych Chrześcijan korzystając z legalizacji Zborów warszawskich i przyjęły ich nazwę: „Zrzeszenia Zwolenników Nauki Pierwotnych Chrześcijan”. Pierwsze wspólne konferencje odbywały się jeszcze przed I wojną światową. Po podziale Śląska Cieszyńskiego pomiędzy Polskę i Czechosłowację Józef Mrózek przeprowadził się do Polski. Od roku 1922 Józef Mrózek zamieszkał w Nowych Hajdukach (obecnie Chorzów). 

W tym samym roku 1922 do Królewskiej Huty (obecnie także dzielnica Chorzowa) przyprowadził się z Nowego Sącza Antonii Piętka, w którego domu także zaczęli zgromadzać się wierzący. Także w roku 1922 przyprowadził się na Górny Śląsk do Starej Wsi koło Pszczyny Paweł Folwarczny. To dało silny impuls pracy misyjnej na Górnym Śląsku. Do nich dołączyli między innymi Karol Wowra, Józef Kuźnik. Powstawały kolejne Zbory w Chorzowie, Krakowie, Tarnowie. Nowym   Sączu, Lublinie, Piotrkowie Trybunalskim, Nierodzimiu koło   Ustronia, Jaworznie, Oświęcimiu, Balinie, Czeladzi, Orzeszu, Spytkowicach, Brzeszczach i Żywcu. W okresie międzywojennym   regularnie odbywały się konferencje międzyzborowe i na jednej z pierwszych konferencji, która miała miejsce w Warszawie w dniach 13-15 IX 1921 r. przedstawiciele Zborów złożyli następujące oświadczenie: „Z różnych stron Polski bracia postanowili jednomyślnie pracować wśród ludów zamieszkujących Rzeczpospolitą Polską, celem rozszerzania Ewangelii (…) Społeczność i łączność pragniemy mieć ze wszystkimi prawdziwie odrodzonymi dziećmi Bożymi na całym świecie, bez względu na ich przynależność do tego lub innego chrześcijańskiego Kościoła lub denominacji…”   Bracia Wacław Żebrowski, Antoni Przeorski i Józef Mrózek aktywnie uczestniczyli w kursach biblijnych w Radości pod Warszawą, za które przed władzami był odpowiedzialny br. Wacław   Żebrowski. Lata II wojny światowej znacznie ograniczyły rozwój pracy. 

Po wojnie na Konferencji w Pszczynie 3 maja 1947 roku, powołane zostało do życia „Zjednoczenie Wolnych Chrześcijan”, obejmujące Zbory Polski południowej oraz Zbór warszawski noszący nazwę „Ewangelicznych Chrześcijan Wolnych”. Jeszcze   w tym samym miesiącu 24 maja 1947 roku na Konferencji   w Ustroniu, Zjednoczenie Wolnych Chrześcijan wraz ze Związkiem Ewangelicznych Chrześcijan i Stowarzyszeniem Stanowczych Chrześcijan stworzyło Zjednoczony Kościół Ewangeliczny. W Zjednoczonym Kościele Ewangelicznym od samego początku rozwijana była praca z młodzieżą i organizowane najpierw wspólne zjazdy i wycieczki (pierwsze już 1-2 II 1948 w Warszawie i 35 VI 1948 w Spytkowicach), a następnie kursy i wczasy. 

Od   samego początku też organizowane były kursy Szkoły Biblijnej, w której działanie włączyli się aktywnie obaj bracia Mrózkowie, ojciec i syn. Od listopada 1948 rozpoczął ukazywać się miesięcznik „Chrześcijanin” jako organ Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego w PRL. W dniach 19 i 20 września 1950 roku nastąpiły aresztowania pastorów, przełożonych i starszych wielu Zborów, nie tylko Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego. Zamknięte   zostały budynki zborowe, zakazane zgromadzanie się, skonfiskowana literatura i wstrzymane wydawanie czasopisma „Chrześcijanin”. Sytuacja taka trwała aż do roku 1953. 

W roku 1953 do Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego dołączyły: Kościół Wiary Ewangelicznej i Zjednoczenie Zborów Chrystusowych. Jednakże władze komunistyczne narzuciły Zjednoczonemu Kościołowi dodatkowe ograniczenia i wymusiły zmianę statutu, ograniczając autonomię poszczególnych wyznań. Z biegiem czasu znowu ruszyła praca z młodzieżą, organizowane były zjazdy, wycieczki i wczasy dla młodzieży. Najpierw organizowane były wspólnie dla całego Zjednoczonego   Kościoła Ewangelicznego, z biegiem czasu poszczególne „kierunki”, jak w ZKE nazywano stanowiące Kościół denominacje, organizowały „kursy” dla swoich dzieci i młodzieży. Również Wolni Chrześcijanie rozpoczęli organizowanie własnych „kursów” dla młodzieży, najpierw w Chabówce, w zabudowaniach br. Jabłońskich, a następnie w Wiśle Jaworniku i przy Zborze w Źywcu. 

W roku 1966 rozpoczęto nadawanie audycji radiowych „Głos Ewangelii z Warszawy”, których nagrywaniem zajmował się br. Waldemar Lisieski. Byliśmy   wtedy jedynym krajem w całym bloku sowieckim, w którym oficjalnie za zgodą władz państwowych nagrywane były audycje religijne, następnie wysyłane do Monte Carlo i stamtąd emitowane. W roku 1973 ponownie ruszyła Szkoła Biblijna, w której uruchomienie mocno zaangażowali się Bracia Wolni. Szkołą kierował br. Mieczysław Kwiecień z Warszawy.    Wolni Chrześcijanie działali w ramach ZKE do końca 1980 roku. W roku 1981 Wolni Chrześcijanie ponownie powołali do życia samodzielną społeczność pod nazwą Kościół Wolnych Chrześcijan. Ten okres naszej historii, wynoszący już przecież 38 lat też powinien zostać opisany. Spośród braci, którzy po II wojnie światowej służyli społeczności Wolnych Chrześcijan należałoby wymienić w szczególności br. Józefa Mrózka jun., Józefa Prowera, Zdzisława Repsza, Beniamina Ratza, Franciszka Kozła i Andrzeja Wojnara.